Книжевност
Анастасија Ѓурчинова
Во чест на меѓународниот Ден на поезијата, 21 март, како и на Данте-денот што се одбележува на 25 март, оваа беседа е посветена на две значајни годишнини: 100 години од раѓањето на поетот Блаже Конески и 700 години од смртта на поетот Данте Алигиери.
Одамна е јасно дека поезијата e најмалку утилитарниот, но веројатно и највозвишениот книжевен вид, кој творечки ја синтетизира човековата духовност и помага, барем за миг, да се издигнеме над приземното, секојдневно живеење. Сублимирајќи една долговековна традиција во оваа смисла, италијанскиот естетичар Бенедето Кроче тврдеше дека литературата е своевиден „дијалог со светот“, но за поезијата сметаше дека е „дијалог со Бога“. Пиететот со кој секогаш одново ѝ пристапуваме на поезијата таа го заслужила заради суптилната форма преку која, низ вековите, ни нуди незаменливо естетско задоволство со единствениот спој на ритам, звук, значење и симболика. И тој пиетет останува неизменет и денес, било да читаме класичен или модерен стих, песни во проза или слем-поезија, па сите ние кои немаме таква моќ за волшебно поигрување со зборовите, со завист и восхит им се поклонуваме на оние кои тоа го поседуваат.

Блаже Конески е една од тие творечки личности за кои поетската реч не е, како што понекогаш се мисли, додавка или оддишка од „сериозната“ работа врз лингвистичките и книжевноисториските студии, туку попрво квинтесенција на неговото целокупно животно искуство и показ за едно такво, навидум спонтано, а длабинско, умеење со зборот. Во што се состои „простата и строга македонска песна“ на овој автор, сместена помеѓу традицијата и иднината, а тој на среде „помеѓу своите предци и своите внуци“, како што самиот запишал? Неговата смирена, спокојна, етички доблестна, но ненаметлива лирика секогаш одново изненадува и тоа најчесто токму со – познатото: „Во поезијата, како и во љубовта“, велеше поетот, „сè е речено, а сепак треба допрва сè да се рече.“
Многупати Конески пишувал за моќта и силата на поетскиот збор, кој можеби се родил случајно, но потоа трајно го обврзува поетот. Исто толку често авторот се запрашувал и за неговата целисходност:
Од каде тогаш таа потреба да се искажуваме
дури со ритам и рима, дури со алитерации?
За на крајот од песната Зборот да поентира дека поетското поигрување со зборовите е како грлениот жубор на водата во земните извори, односно дека
Тоа е порив, и за смисла не прашува! (Записи, 1974)
„Јас песните ги берев од дрвото на животот“, пишува Конески во својата Поетика, (Послание, 1987) објаснувајќи како тој всушност ги „открива“ песните во привидната едноставност на темите од неговото творештво. Но да не заборавиме, преку дрвото тој е поврзан со земјата, од која ја црпи водата, т.е. животноста, како исконски, вечен егзистенцијален репер во неговото писмо. Позната е трајната опсесија на Конески со гргорливата сила на водата, маестрално опишана во песната Стерна, но и на други места, како во Реки, кадешто тој се самоопределува како поет за кого и реките „мислат гласно“,
може некому да речат што не сум знаел да изразам јасно. (Везилка, 1955)
Јасноста и непосредноста се не само првиот впечаток, туку и една од поетичките константи на овој творец. Во Песната на една певица, за поетот
Најважно е случајното,
мигновеното,
единственото;
тоа како се допреле во неповторлив допир
дрвце до кибрит,
вода до оган,
рака до гради,
ете го основното! (Чешмите, 1984)

Прецизноста и чистотата на неговиот стих, сепак, не се нималу наивни во многубројните лирски минијатури, туку напротив, претставуваат сублимат на една повисока, „сложена едноставност“. Кога размислува за поезијата авторот отфрла секаква потреба од помодност и припадност на одделни стилови, струења и поетики. Затоа во чест на Песната, која кај него е доследна само на самата себеси, тој вели:
Прими ја таква каква што никнала
а не да ја ништиш според некаков вкус
и некаква поетика… (Црква, 1988)
Воден од непретенциозноста и ненаметливоста на својата поезија, поетот одбива да се види искачен на Парнасот. Во песната Над секнатиот бунар пишува:
Ти ме доведе довде музо,
(…)
Но јас нејќам од тебе таков дар
(…)
Јас сакам да си умрам
со сите илузии
на слаб човек. (Послание, 1987)

Но исто така, без лажна скромност, тој е свесен дека е тоа неговата предност и можеби најјасен показ на неговата единствена, индивидуална големина: „Мојата слабост/ ми обезбедува силен збор“, ќе искаже лапидарно и навидум иронично во песната Вообразеност, исто така од збирката Послание.
Силниот збор произлезен од кревката природа на Конески е трајно позициониран помеѓу индивидуалното и колективното искуство, и овие два тека во неговото творештво се сплетени во едно цврсто и неразделно ткаење. Во својата дискретна (не)претенциозност тоа е интимна поезија која е истовремено и супстрат на песните, легендите и преданијата, односно „откриена“ е во најсуптилните сфери на македонската духовна традиција.
За поетот Данте Алигиери, на преминот меѓу 13 и 14 век, поезијата била единствената признаена форма за книжевно изразување, во младоста на интимно-лирските, а во зрелоста и на универзално-епските идеи и пораки. Данте, кажале некои негови славни толкувачи, едноставно „мислеше“ во терцини и целата своја сеопфатна идеја за верата, гревот и откупот ја искажа во стоте пеења во нималку едноставната „тројна рима“. Божествената комедија е несомнено една од најчитаните книги на сите времиња, врвен производ и кулминација на средновековната поетика, проткаен со визионерски поглед кон новото, модерно доба. За Италијанците, таа е праизвор и прапочеток на нивниот литературен јазик, основата и сржта на нивниот културен идентитет. Делото на Данте е симбол за моќта на еден јазик кој умее да го замисли пеколот на земјата, но да има храброст тоа и да го искаже, јазик кој умее да се надева на чистилиштето, како коректор на овој сложен и комплициран свет, но исто така и да сонува за рајот.

Визијата на Данте ги надминала националните граници, таа е универзална и севременска, додека авторот е одамна влезен во канонот на она што го нарекуваме „светска книжевност“. Данте сметаше дека поезијата е плод на возвишената фантазија, која се стреми да го искаже и „неискажливото“, т.е. божественото, воспевајќи ја „славата на оној што сето го движи, низ светот продира и во него сјае“. Според Еуџенио Монтале, поетот Данте, as an old man, во своето зрело доба, посакал да ја сумира историјата на светот. Уживањето, пак, во звукот и обликот на неговата поезија, велеше Т.С.Елиот, ни ја раѓа желбата да ја сфатиме и смислата и значењето на песната. За Данте се напишани безброј критички страници, а тони мастило се потрошени за толкување на неговата мисла, во најразлични клучеви: христијанско-теолошки, книжевно-естетски, културолошки, семиотички и сл.
Една можеби помалку експлоатирана димензија на неговиот лик, на која би потсетиле во оваа пригода, e реминисценцијата поттикната од актуeлните сложени миграциски процеси на нашето време, време на нестабилни, преместени и преселени народи и индивидуи. За многу современи писатели прогонството на фирентинскиот поет станува модел, матрица и основа за промислување на проблемот на егзилот, па тие во ликот и делото на Данте Алигиери наоѓаат свое извориште, свој углед и свој учител. Тие потсетуваат дека Данте не е само стожер на националниот идентитет на Италијанците, туку во неговото прогонство ги препознаваат идеите за поетскиот космополитизам и за отвореноста кон другиот и другоста. Ова особено се однесува на една реченица од делото De vulgari eloquentia каде што Данте извикува: „Nos autem, cui mundus est patria…“ („Ние пак, за кои светот е татковина…“) Овој крик упатува на разочараноста од гниењето т.е. корумпираноста на родната Фиренца, која парадоксално, го направи Данте граѓанин на светот. Поетот имал смелост и доблест да извика: „Италијо, слугинке, брод без капетан на немирно море!“ Безгранично елегичен му е во туѓина копнежот по Фиренца, по „убавото трло во кое единствено спиел како јагне“, но нема кај Данте идолопоклонство кон потеклото, оти тој самиот смело се потпишувал како „фирентинец по раѓање, а не и по карактер“.
Но како ли само умеел поетот да ја пронајде вистинската мерка помеѓу светот и татковината, националното и општочовечкото, локалното и глобалното! „Пиејќи ја водата од реката Арно“, напишал Данте, „јас научив силно да ја љубам Фиренца, но нашата татковина е светот, како што е морето за рибите.“ Секоја од двете води излегува дека е сама за себе недоволна, пишува Клаудио Магрис толкувајќи го овој запис и додава: „Данте негувал љубов и за далечното и за огништето, оти низ огништето се сака и тој далечен свет, а во светот се препознава и се допира интимата на сопственото огниште.“ Излегува дека да бидеш странец меѓу своите е најтешката работа; оти странец меѓу странци те прави повторно дел од едно големо братство, те прави брат со сите луѓе. Една далечна, средновековна мисла, ете, наеднаш станува наша и блиска, плодотворна за промислување на најгорливите феномени на сегашноста.
Нашиот Конески за среќа не живеел во егзил, бил главно свој на своето, неразделно поврзан со својата почва, со природата, историјата и културата на македонската земја. Но ако прифатиме дека е поетот секогаш еден вид дисидент, глас кој најчесто потекнува од самотија, зарем е тешко и кај Конески да се согледа состојбата на еден вид внатрешен егзил? Во песната Молитва тој се чувствува изгубен среде злобни луѓе и чувствува потреба да се издвои и да се дистанцира, „па штом тие лево ќе фатат, јас десно да одам“. (Црква, 1988) Ова е особено изразено во последните години од животот, кога поетот е со веќе нарушено здравје, кога се чувствува осамен и заморен и кога вели дека „самотен оди како носорог“. Во песната Немир, пак, лирскиот субјект искрено соопштува:
Ме тишти срцето
и нездраво мрзне снагата.
А не знам што е главната причина:
дали болеста,
дали староста,
дали тагата. (Небеска река, 1991)
Потиснуван од скепса и резигнација, поетот сега треба да се справи и со неспокојот и со минливоста. Во песната Осаменост силно одекнува тишината, низ вознемирувачки тажните стихови:
Глуво е во мене како во празна сала,
Немам собеседници. (Сеизмограф, 1989).
Некаде на почетоците од оваа зрела фаза од творештвото на Конески, во стихозбирката Чешмите од 1984 година и во рамките на циклусот „Дојрански ветришта“ тој објави и песна со наслов Данте. Во неа поетскиот глас се наоѓа на крстопат, во миг на сомневање и сведување на сметките, заблудан среде искушенијата од „мрачната шума“. Песната започнува со алузија на широко познатиот почеток на Дантеовата Комедија:
Во средината на својот живот – рече Данте –
влегов во една мрачна шума
и – додаде – веќе не излегов
до денешен ден.

Лирскиот субјект кај Конески тврди дека „сè уште чека пресвртен миг и душевна обнова, но никаков одговор не дал неговиот живот“, додека „духот му се наоѓа како птица во кафез“. Исправен е пред дилема: дали да се предаде на заборав… или да се исправи барајќи опора, макар и во горката јасност? Тогаш поетот слушнал неочекуван глас:
човече, побарај уште малку свежест
во почвата на својата душа.
Не предавај се!“
Спасително се појавува гласот на надежта во завршните стихови од песната. Оваа посакувана свежина неодоливо потсетува на „браздичката од небеската река која тече и низ неговата душа“, а чија „свежест тој сè уште ја чувствува,“ од насловната песна на збирката Небеска река (1991). Песната „Данте“ се заокружува со воздржана надеж, толку соодветна на скромноста и одмереноста, како суштински одлики на стихот на Конески. Во поезијата, пак, на мудриот фирентинец, тој ја препознал концепцијата за надежта како најчовечното чувство, болно отсустно во трагичноста на Пеколот, но стожерно за идејата на Чистилиштето, и блескаво опејано во Рајот.
Данте не можел да го познава Конески, но Конески бездруго го познавал Данте. Во креативен дијалог со славниот Италијанец, македонскиот поет преиспитува некои од своите најинтимни егзистенцијални дилеми. Но зарем класиците не служат токму за тоа, преку нив да ги провериме своите идеи и своите размисли? Денес кога и Конески му припаѓа на големото семејство на поетските класици, се потсетуваме дека делата на големите поети, секогаш актуелни во нивната класична димензија, токму на тоа нè учат. Нивните безвременски стихови ги рушат границите на сопственото време и живеат вон него, тие живеат во „големото време“ на историјата, како што убаво велеше рускиот филолог Михаил Бахтин. Впрочем, кога се работи за класик, познато е: секое прво читање е веќе препрочитување, а секое препрочитување изненадува како да е прво. Класично е она дело кое никогаш не престанува да го кажува она што има да го каже, а такво ни доаѓа и нам, како и овие суптилни стихови кои денес ги славиме. Ни идат носејќи ја со себе таа фина прашина, тие наталожени траги од сите претходни читања кои му претходеле на нашето, а кажувајќи сепак нешто ново и за себе, и за нас и за нашава сегашна ситуација.

https://okno.mk/node/88671

Графики: Gustave Doré, Дантеовиот Пекол